آیا مذاکرات ایران و عربستان به سازش ختم می‌شود؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ طی شش ماه گذشته، با میانجیگری مصطفی الکاظمی، بغداد میزبان مذاکرات دوره‌‌ای بین عربستان سعودی و ایران بوده است. در حالی که گفتگو بین دو رقیب اصلی منطقه‌ای، مطمئناً خبری خوشایند برای منطقه قطبی شده خاورمیانه است، اما زودهنگام است که فرض کنیم، مذاکرات جاری به طور خودکار به دهه ها تنش و رقابت بین طرفین پایان می دهد.

اگرچه این چهار دور مذاکرات مثبت توصیف شده، اما تاکنون هیچ پیشرفت و تحول مهمی حاصل نشده است. با این حال، رسانه های دولتی در هر دو کشور اظهارات تنش آمیز خود را کاهش داده اند، به طوری که تلویزیون الاخباریه مستقر در عربستان سعودی گزارش داد که گفتگو بین طرفین "مستقیم و صادقانه" بود، در حالی که فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، آخرین دور را "صمیمی" توصیف کرد. در همین راستا، ولیعهد سعودی، محمد بن سلمان، از زبان آشتی جویانه استفاده کرد و اطمینان داد که پادشاهی خواهان «روابط خوب و ویژه با ایران» است، زیرا آنها (سعودی‌ها) «نمی‌خواهند وضعیت ایران دشوار باشد»، بلکه بالعکس خواهان رشد و توسعه ایران می باشند و  درصدد هستند که منطقه و جهان را به سمت شکوفایی سوق دهند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز در اظهاراتی گفت که گفتگو در مسیر درستی قرار دارد و در دور گذشته، ایران پیشنهاد بازگشایی کنسولگری‌ها و برقراری مجدد روابط دیپلماتیک با عربستان را داده است.

ایران و عربستان سعودی در سال 2016 پس از حمله معترضان به نمایندگی های دیپلماتیک سعودی در تهران بعد از اعدام شیخ نمر النمر روحانی شیعه سعودی، روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند. با توجه به رقابت طولانی مدت ژئوپلتیک ایران و عربستان سعودی که اغلب با لفاظی‌های فرقه‌ای همراه بوده است، تصمیم برای مشارکت در مذاکرات، بسیاری از ناظران و تحلیلگران را غافلگیر و این سوال را مطرح کرده است که چرا چنین نشست هایی حتی برگزار می‌شود؟

برای تریتا پارسی، کارشناس برجسته ایران و یکی از بنیانگذاران و معاون اجرایی اندیشکده کوئینسی این اصلا تعجب آور نبود. ایران از اولین روز روی کار آمدن حسن روحانی، رئیس جمهور سابق، به دنبال آغاز گفت وگو با عربستان سعودی بوده است. وی خاطرنشان کرد: روحانی در اولین نشست خبری خود به سعودی‌ها پیشنهاد شاخه زیتون داد، اما آنها هر گونه دعوت برای گفت‌وگو را رد کردند تا اینکه آمریکا در واکنش به حمله به تاسیسات نفتی عربستان تصمیم به بمباران ایران نگرفت. وی افزود: «در حالی که واشنگتن به خروج نیروهای خود از خاورمیانه ادامه می دهد، عربستان سعودی متوجه می شود که دیگر نمی تواند پشت قدرت نظامی آمریکا پنهان شود. بهترین گزینه در حال حاضر تعامل مستقیم با تهران است. تا زمانی که ریاض می توانست پشت آمریکا پنهان شود و از ادامه حمایت آمریکا از جنگ عربستان در یمن احساس راحتی کند، سعودی ها نیازی به مشارکت در دیپلماسی احساس نمی کردند.»

به همین ترتیب، جودت بهجت، استاد امور امنیت ملی در مرکز مطالعات استراتژیک آسیای جنوبی خاور نزدیک دانشگاه دفاع ملی، معتقد است که عربستان سعودی، امارات و سایر کشورها احساس می‌کنند که چاره‌ای جز تلاش برای اصلاح حصارها و کاهش تنش با دیگر کشورها ندارند. خروج ایالات متحده از افغانستان این تصور را عمیق تر کرده و بر بدگمانی اعراب نسبت به ایالات متحده افزوده است.

از این رو، گریگوری آفتاندیلیان، استاد دانشگاه آمریکایی بر این نظر است که ایران حتی اگر نتواند با آمریکا بر سر موضوع بازگشت به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به توافق برسد، مذاکره و تلاش برای دستیابی به توافق با عربستان سعودی می تواند، اقدامی منطقی باشد. اگر آن ها نتوانند به توافق هسته ای بازگردند، نظام ایران احتمالا بر این امید است که تماس با سعودی‌ها سایر کشورها را متقاعد کند که واشنگتن را برای کاهش تحریم‌ها تحت فشار قرار دهند.»

تریتا پارسی توضیح می دهد که دیپلماسی به رهبری عراق بین ایران و عربستان سعودی بیش از دو سال پیش آغاز شد و در سال جاری تشدید و علنی شد. پیش از این، تهران تلاش‌های زیادی برای گفت‌وگو با ریاض انجام داده بود، اما با مخالفت مواجه شد، زیرا آل سعود محاسبه کرده بود که بهتر است آمریکا با حداکثر فشار و تهدید به جنگ، ایران را تضعیف کند تا اینکه عربستان وارد دیپلماسی شود. با از بین رفتن گزینه پنهان شدن در پشت آمریکا، سعودی‌ها اکنون موضع خود را در مورد مذاکرات تغییر داده‌اند.

پروفسور آفتاندیلیان تصور می کند که ایران ممکن است مایل باشد که حملات لفظی به عربستان سعودی را کاهش دهد و تلاش کند به درگیری های فرقه ای در استان شرقی پادشاهی و بحرین دامن نزند، اما به دلیل ترس از دست دادن نفوذ در شامات تردید دارد که بخواهد از حزب الله و نظام بشاراسد فاصله بگیرد.

علاوه بر این، با وجود گفت و گوهای مداوم، آشتی برای دو کشور آسان نخواهد بود. به گفته بهجت، بی اعتمادی همچنان بالاست و اگر سعودی ها درگیری یمن را آزمونی برای نیات ایران بدانند، احتمالاً ناامید خواهند شد. از این گذشته، از آنجایی که ایران حوثی‌ها را کنترل نمی‌کند، به‌ویژه پس از پیشروی‌های اخیر نظامی حوثی‌ها در مناطق غنی از انرژی یمن در شبوه و مارب، مشخص نیست که آیا ایران می‌تواند آنها را متقاعد کند که جنگ را متوقف کنند یا خیر.

پروفسور آفتندیلیان موافق است که ایران نسبت به عربستان سعودی اهرم بیشتری دارد زیرا کشور قوی تری است و نمایندگان بیشتری در منطقه دارد. احیای برجام، به عقیده وی، احتمالاً منجر به برداشته شدن تحریم ها علیه نظام خواهد شد و به ایران کمک اقتصادی می کند. اگرچه ایران هنوز نمی تواند با ثروت اقتصادی عربستان سعودی برابری کند، اما وضعیت اقتصادی آن بسیار بهتر از امروز خواهد بود. از این رو، در هر صورت، ایران در قیاس با عربستان سعودی دست برتر دارد.

به همین ترتیب،  تریتا پارسی فرض می‌کند که در صورت احیای برجام، موقعیت ایران ممکن است تقویت شود، اما گزینه‌های عربستان برای انصراف از دیپلماسی نیز از بین خواهد رفت. برعکس، در صورت فروپاشی برجام، عربستان ممکن است بار دیگر احساس کند که می‌تواند از مذاکره با ایران اجتناب کند و در عوض به تحریم‌ها و فشارهای آمریکا برای مهار ایران تکیه کند. با توجه به آنچه گفته شد، از آنجایی که حضور استراتژیک ایران در منطقه همچنان بسیار قوی است، به نظر می‌رسد شکست دیپلماسی به اندازه عربستان سعودی به تهران آسیب نمی رساند. در نهایت، برای کاهش تنش‌های شدیدی که به هر دو طرف آسیب رسانده است، تهران و ریاض امیدوارند متوجه شوند که چاره‌ای جز دستیابی به سازش ندارند، در حالی که همچنان می‌توانند منافع ملی مربوطه خود را برآورده و دنبال کنند و از رویکرد حاصل جمع صفر اجتناب کنند.